Charles Aznavour, de licht weemoedige Franse zanger (hij leeft nog steeds) stamt af van de destijds naar het westen gevluchte Armeniërs, een oud Indo-Europees volk op de grens van Azië en Europa. Al in de 8^e eeuw v.Chr. stonden zij economisch en cultureel op een relatief hoog peil met hun hoofdstad Nagorno Karabach als doorvoercentrum op de handelsroute oost-west. Met zowel het oude Griekse als het latere Romeinse rijk bestonden goede betrekkingen en toen keizer Constantijn de Grote in de 4^e eeuw het christendom tot staatsgodsdienst proclameerde, volgden zij die lijn – ook nu nog is bijna 100% van de bewoners christen. Het land kende al vroeg een meerpartijensysteem en de bevolking leefde rustig, voorspoedig en redelijk gelukkig, totdat in de 11^e eeuw de Turkse stam der Seldsjoeken vanuit Azië naar het westen trok en zich in het deel van het Oost-Romeinse Rijk vestigde dat wij sindsdien Turkije noemen: zoals veel nomadische stammen in de Aziatische regio van die tijd kozen zij voor de islam.

In het westen leidde die overname en bezetting van voorheen Romeins/christelijk bezit tot de kruistochten: de keizer in Constantinopel vroeg de paus een paar dappere ridders te sturen om de oude pelgrimsroute naar het heilige graf over intussen Turks gebied te beveiligen: de nieuw bekeerde Turken beroofden en doodden alle ‘ongelovige honden’. De westerse ridders aarzelden geen moment, gaven massaal gehoor aan de oproep van de paus en trokken oostwaarts om niet alleen de pelgrimsroute maar ook de heilige plaatsen zelf te zuiveren van ‘ongelovigen’ – acties die grootscheeps uit de hand zouden lopen. Er mochten dan in de volgende eeuwen over en weer betere contacten ontstaan, maar toen de Turken in 1453 Constantinopel veroverden en de stad onder de naam Istanbul tot eigen hoofdstad maakten, was die toenadering voorbij. Tweemaal zouden de Turkse legers zelfs nog voor Wenen staan waar zij met vereende krachten werden teruggeslagen, maar de Balkan en Griekenland bleven tot ver in de 19^e eeuw Turks bezit.

De 20^e eeuw bracht de eerste wereldoorlog waarin Turkije partij koos voor Oostenrijk-Duitsland en zich dus bij de verliezers zag eindigen. Er vormde zich een militair en ideologisch bevlogen Turkse beweging, ‘Jonge Turken’ genoemd die het rijk zijn oude glorie terug moest geven. Dit enthousiasme richtte zich allereerst op Armenië, dat hoognodig ‘Heim ins Reich’ geleid moest worden. Over de toegepaste methode bestaan verschillende visies (om het maar zacht te zeggen): de Turken spreken van ‘Armeense kwestie’, de rest van de wereld zag en ziet het als Armeense genocide. In elk geval was er sprake van massale deportaties en van moordpartijen, niet alleen onder christelijke maar ook andere niet-islamitische groepen. De ouders van Charles Aznavour behoorden tot de Armeense vluchtelingen die er in slaagden naar Frankrijk te ontkomen.

Naast de Jonge Turken die de oude glorie wilden herstellen, was er ook een groep die voor modernisering koos, onder leiding van Kemal Pasja Atatürk. Als het goed is, staat zijn standbeeld nog in het door hem tot nieuwe hoofdstad uitgeroepen Ankara, maar dat weet je tegenwoordig niet meer zeker. Hij zocht aansluiting bij het westen, nam het westerse alfabet over, schonk vrouwen gelijk rechten op onderwijs en carrière en maakte godsdienst van staatszaak tot een persoonlijke keuze die je niet hoefde uit te dragen en kreeg zijn enthousiaste aanhangers zo ver om de hoofddoekjes af te schaffen. Ook zou voortaan het landsbestuur via democratische verkiezingen worden samengesteld. Het leek te mooi om waar te zijn, en dat zou het uiteindelijk, in onze tijd, ook worden. Kijk naar de beelden die het westen anno 2016 bereiken: overal hoofddoekjes, de positie van vrouwen, net één stap achter de man. Zo fier als Turkije zich ooit bevrijdde van het dogmatische islamisme van het Midden Oosten, zo pijnlijk is het om het te zien terugvallen naar de oude autocratie, in feite een dictatuur die kranten verbiedt en andersdenkenden opsluit zonder daarover verantwoording af te leggen.

Een vreemde coup op 15 juli van dit jaar (die trouwens binnen enkele uren geheel onder controle was) moest een reden verschaffen om talloze ‘subversieve’ krachten op te pakken, op te sluiten en – naar het zich laat aanzien – schandelijk te mishandelen. Alles met het excuus van een aanslag tegen de staat met als instigator een ooit goede vriend van president Erdogan die zich in de Verenigde Staten vestigde en van daaruit ondermijnende acties zou leiden. Alles nog steeds onbewezen, en nog geen rechtszaak in zicht. Berichten die intussen naar buiten komen, maken melding van mishandeling en intimidatie van gevangenen, terwijl van de bevolking (ook in de diaspora) onvoorwaardelijke steun aan de president wordt geëist – eveneens via intimidatie, die wel de ‘lange arm van Erdogan’ wordt genoemd. Expats verklikken elkaar alsof het een echte oorlog betreft, terwijl voorheen onafhankelijke kranten in het buitenland ineens de door Ankara bevolen lijn volgen.

Wie is die oude goede vriend van Erdogan die deze staatsgreep bedacht en uitgevoerd zou hebben? Dat is Gülen, de man die ooit samen met Erdogan een solide systeem van onderwijs opzette – niet atheïstisch, zoals ooit Atatürk deed, maar weer in de mal van het islamitisch geloof, zij het met behoud van de degelijke westerse leervakken. Overal werden dit soort scholen gevestigd, ook in de landen waar veel werkzoekende Turken als gastarbeiders naar waren vertrokken. Die scholen hadden een goede naam en voldeden aan de wensen van ouders die altijd al moeite hadden gehad met de scheiding van geloof en wereld, met name waar het de hoofddoekjes betreft. Je zou die vorm van onderwijs kunnen vergelijken met de katholieke Jezuïetencolleges uit het zuiden van Nederland: degelijk onderwijs vanuit kerkelijke visie, dus bijvoorbeeld een eenmalige schepping zonder evolutietheorie. Deze Gülen heeft al aangeboden om op neutrale grond een ontmoeting met Erdogan te hebben, maar daar is die laatste niet op ingegaan: het vijandmodel past op dit moment blijkbaar beter in zijn strategie.

Welke strategie mag dat dan zijn? De situatie moet heel verwarrend zijn voor de Turken, of het nu Erdogan is of elke andere Turkse machthebber op dit moment: oorlog in het aangrenzende Syrië tegen islamitisch extremisme waar de hele wereld zich mee bemoeit. Rusland steunt de Syrische machthebber Assad vanwege een verworven recht op Syrische havens; westerse machthebbers lijken hun mind nog niet te hebben opgemaakt over Assad maar bestrijden op Syrische grond intussen wel de extremisten, daarbij geholpen door de Koerden die immers half op Syrisch/half op Turks gebied wonen. Alles bij elkaar hebben deze acties geleid tot een aanhoudende stroom vluchtelingen die ofwel via Turks grondgebied ofwel vanuit Noord-Afrikaanse kusten per gammele bootjes direct naar Europa vluchten. Noord-Afrikaanse bendes verdienen goud geld aan dit voor hen goedkope maar voor de vluchtelingen erg dure transport naar Griekenland en Italië waar steeds vaker ook ‘normale’ gelukzoekers uit Afrikaanse landen gebruik van maken. Erdogan heeft in een contract met de Europese Unie de verplichting op zich genomen de vluchtelingen die via land uit Syrië komen, op te vangen – er is voorlopig voldoende ruimte. Of alles volgens de vastgestelde normen gebeurt, moet nog blijken maar in elk geval is dit een verademing voor West-Europa.

Onder de gezamenlijke strijdkrachten tegen IS (Islamitische Staat) onderscheiden zich de Koerden door hun moed en aanvalskracht wat door de geallieerde westerse strijders zeer gewaardeerd wordt – behalve door de Turken, die het Koerdische streven naar een onafhankelijke staat in hun achterhoofd hebben: al eerder werd de Koerdische leider Öcalan op een veilige plek gevangen gezet. Het is ongetwijfeld vooral daarom dat de Turken zo hard meevechten in dit kamp – de Koerden worden door hen dan ook steevast tot de Turkse strijdkrachten gerekend, waarmee ze de roem naar zichzelf toe trekken. Zo bereidt Turkije zich in feite al voor op de volgende oorlog: die tegen de Koerden die na alle roem in deze internationale strijd ongetwijfeld hun aandacht op de ‘bezetter’ Turkije zullen richten. In Erdogans’ visie zien zij de strijd in Syrië als generale repetitie en het is ongetwijfeld deze dreiging die Erdogan ’s nachts uit zijn slaap houdt.

De noodtoestand als gevolg van de wel erg klungelige staatsgreep deze zomer wordt (al bijna vier maanden!) gebruikt als dekmantel om een zuivering binnen ambtelijk apparaat, leger en pers af te dekken. De toeschrijving van die ‘staatsgreep’ aan zijn oude vriend Gülen wekt verbazing en niet alleen bij Gülen zelf, die best tot een gesprek op neutraal terrein bereid zegt te zijn – al twee jaar bestaat er inderdaad wel onenigheid over enkele staatkundige kwesties maar elke betrokkenheid bij een regelrechte militaire actie acht de beschuldigde uit de lucht gegrepen. Intussen wordt een nieuwe, duidelijk door IS geclaimde aanslag in Diyarbakir op 4 november, voor alle zekerheid alvast aan de Koerden toegeschreven. Verwarring alom, waarschijnlijk ook in eigen gelederen, waaruit ongetwijfeld één vast element zal resteren: de dreiging van internationale steun voor Koerdische zelfstandigheid; voor Erdogan iets dat net als die ‘Armeense kwestie’ in een ver verleden, te vuur en te zwaard bezworen moet worden. En het zit Erdogan niet lekker dat het westen inmiddels de Koerden als favoriete kampioenen in Syrië ziet.

Verzin een list, zegt de Tom Poes in Erdogans’ brein. Makkelijker gezegd dan gedaan, want van een echt creatief brein lijkt geen sprake. De Turkse opvang van vluchtelingen was slag één; daarna was slag twee het meedoen in de strijd tegen IS, tandenknarsend ‘samen’ met de onder eigen bevel (en ook nog eens succesvol) opererende Koerden… Dan rest alleen nog een staatsgreep, niet door de Koerden zoals eigenlijk zou moeten – die vechten immers in Syrië – maar waarom niet door een machtsbeluste concurrent met een geheim netwerk? Waarom niet een oude vriend die hem af en toe tegenspreekt? Europa zal hem niets in de weg leggen, dat is te afhankelijk van zijn opvang van Syrische vluchtelingen, dus het is misschien wel nu of nooit… Als plot zou het door filmregisseurs worden geweigerd, maar in het brein van Erdogan lijkt het niet onmogelijk. Persoonlijk vrees ik dat het westen zich moet voorbereiden op een nieuwe golf vluchtelingen, dit keer uit het Koerdische gebied. Laten we hen met open armen ontvangen: er zit wellicht ook daar een licht weemoedige zanger bij.