Moeten er altijd verantwoordelijken worden gezocht en gevonden voor rampen en tegenslagen? Hebben we afgeleerd zelf verantwoordelijk te zijn voor ooit gemaakte keuzes? Horen sommige risico’s niet gewoon bij het leven?

Ooit was God de rechter die rampen en plagen stuurde als de mensheid niet precies deed wat hij in zijn eeuwige wijsheid had voorgeschreven; slechts enkelen (toeval of uitverkorenen?) bleven gespaard – noem het groepsverantwoordelijkheid en groepsrechtspraak. Na dit leven moest iedereen zich ook nog eens persoonlijk verantwoorden voor alle daden (gedachten zelfs) op aarde, waarna verdere verrekening plaats vond via eeuwige verdoemenis. Hemelse zaligheid was wederom slechts voor een kleine elite weggelegd. Zelf kon God nooit op het matje geroepen worden – wie zou zijn ooit in een kwade bui voorgeschreven regels hebben durven bekritiseren? Het was slechts een advies, zou hij kunnen aanvoeren: naast groepsverantwoordelijkheid bestaat er ook persoonlijke verantwoordelijkheid.

Sinds God uit zicht en daarmee uit wet- en regelgeving verdween, kwam de sector in handen van rechtsgeleerden die deze persoonlijke verantwoordelijkheid nuanceerden in toerekeningsvatbaarheid, medeverantwoordelijkheid, aansprakelijkheid en nog zo wat subcategorieën. En ook al die categorieën werden weer op hun toepasbaarheid in stuk voor stuk unieke gevallen getest, gewogen en (soms) te licht bevonden, zodat het publieke rechtsgevoel – inmiddels naast Henk en Ingrid ook Simone en Caspar – deel van de uitspraak en het uiteindelijke vonnis werd. Veel hoger en lager gekwalificeerde academici verdienen er intussen een redelijk belegde boterham aan en elk bedrijf of instelling heeft wel juristen in dienst om zich zo goed mogelijk tegen aanspraken in te dekken, zoals men zich in de herfst laat vaccineren tegen de griep: je weet maar nooit.

De beroepsgroep van seismologen heeft dat, ten onrechte naar nu blijkt, nagelaten en krijgt nu de schuld voor de vele doden en de schade die de aardbeving in een Italiaans dorp heeft aangericht. Hadden ze maar moeten waarschuwen, dat is toch hun vak?

Net zo krijgen hypotheekverstrekkers en –adviseurs de schuld dat de door hen destijds gefinancierde woningen nu slecht verkoopbaar blijken en dat de huiseigenaars met een restschuld zitten – allemaal hun schuld, zij hebben dat toen aangeraden. Banken waren al groepsverantwoordelijk voor de wereldwijde crisis, dus dit kan er nog best bij. Net zoals de persoonlijke verantwoordelijkheid uitgesplitst werd tot deelcategorieën van aansprakelijkheid, zal nu ook die groepsverantwoordelijkheid gedifferentieerd worden zodat de verdediging in beide gevallen ongetwijfeld overmacht zal aanvoeren. Wat moeten seismologen doen die niet als Noach een teken van hogerhand kregen om bijtijds een vluchtroute te adviseren? Veel rampen zijn helaas nog steeds niet in volle omvang voorspelbaar en tot die tijd loopt ieder van ons risico, ondanks vaccinatie, verzekering en/of adviseurs. De restschuld van huiseigenaars zal meestal het (door de volledige aftrekbaarheid van betaalde rente genoten) belastingvoordeel niet overstijgen, dus waar zeuren ze over? Soms zit het mee, vaak zit het tegen – dat is het leven.

Kunnen kinderen later hun ouders aansprakelijk stellen voor een slechte opvoeding of verkeerde studiekeuzes? Het is niet ondenkbaar, dus laten ouders zich bijtijds indekken. De oudere categorie gaat al gebukt onder de aanklacht van slavernij en kolonisatie, door onze voorouders in compleet andere tijden en andere denkwerelden in toenmalige onschuld begane misdaden – ongetwijfeld zullen volgende generaties nog veel meer aanklachten, vaak uit onverwachte hoek, over zich heen krijgen: de beste verzekering lijkt voorlopig om je kind vooral rechten te laten studeren, liefst internationaal, daarmee zal het altijd overal terecht kunnen en valt je in dat opzicht alvast niets te verwijten!

 

Ik voel me zeer vereerd dat de Nobelprijs voor vrede dit keer naar de Europese Unie is gegaan, ook een beetje voor mij als schrijfster van haar biografie, in 2010 uitgegeven bij Aspekt, en nog steeds verkrijgbaar bij elke boekhandel. Er zal ongetwijfeld veel kritiek op deze prijstoekenning losbarsten (is al bezig) maar ze heeft erg hard gewerkt om er na alle rampen die haar teisterden, er toch iets behoorlijks van te maken dat blijkbaar nog steeds aantrekkelijk genoeg is voor vrijheidszoekers uit de hele wereld.

Europa is het enige werelddeel dat naar een vrouw is genoemd: in de mythologie was zij een Fenicische prinses die door de als stier vermomde Griekse god Zeus naar Kreta werd ontvoerd, vandaar dat zij de hoofdpersoon van dit boek werd. Zoals elke mythe moet ook deze symbolisch worden opgevat: de god die het oosten westwaarts voert.

Het cultureel hoogstaande midden oosten bevruchtte zo met haar wijsheid de toen net door de Feniciërs met hun snelle schepen ontdekte nieuwe wereld. In die oudste taal lijkt Açu ‘land van de rijzende zon’, het oosten te betekenen (Azië) en Ereb dat van de ondergaande zon. Voor het oosten was Europa het wilde, onontgonnen westen, zoals Europeanen later Amerika zouden zien, met hetzelfde idee van cultuuroverdracht.

Via de Grieken die de oosters-minoïsche cultuur perfectioneerden tot democratie, filosofie, en abstract denken, bereikte zij het Romeinse rijk en vandaar het hele continent dat pas veel later Europa zou gaan heten.

Dit boek beschrijft die gang van de nog jonge Europa door de historie die ze zelf schiep, met alle problemen en botsingen die de jeugd eigen is maar ook het leerproces dat haar tot een geheel heeft gemaakt waar, juist door de vanzelfsprekendheid die zij uitstraalt, niet iedereen de waarde van inziet. Er zijn er die met trots beweren zich beslist geen Europeaan te voelen – tot zij een keer te maken krijgen met een beroving in het verre oosten of een politiecel in Zuid-Amerika; dan staat er geen perfecte rechtsorde ter beschikking en helpt alleen een Europese ambassade, liefst van een krachtige lidstaat waar de buitenwereld respect voor heeft.

Een complete Europese Unie, politiek, cultureel, sociaal en economisch, zou dat respect naar alle lidstaten uitstralen, zoals in de Verenigde Staten van Amerika al meer dan 150 jaar gewoonte is. Wat zou een staat als Alabama of Connecticut in zijn eentje betekenen? Het is juist het samengaan op essentiële punten dat een unie gezaghebbend maakt. Ooit zat dat gezag bij koloniale Europese machten maar dat is voorgoed voorbij en de vroegere koloniën beseffen dat soms beter dan Europa zelf. Europa mag dan oud zijn, ze is niet dement en heeft haar dochter Unie goed opgeleid zodat ze klaar staat om het stokje over te nemen. De naam Europa mag blijven bestaan; het verhaal van de oosterse prinses is te mooi om haar zonder meer ter zijde te schuiven – een vrouwelijk continent, als enige in de wereld. Ook dat is bijzonder.